Iවන සිරි සංඝබෝධි රජතුමා
සංඝ තිස්ස රජුගෙන් පසු බු.ව. 790 (ක්රි.ව. 247) දී අනුරාධපුර සිහසුනට පත් වූ Iවන සිරි සංඝබෝධි රජතුමා ශ්රී ලංකා ඉතිහාසයේ විසූ ඉතාමත් දැහැමි පාලකයෙකු ලෙස ප්රකටය. පංච ශීලයෙහි පිහිටා තම රාජ්ය පාලනය ගෙන ගිය මෙතුමා, අභියෝග රැසකට මුහුණ දුන්නද, ඒවා මැඩපැවැත්වීමට සමත් විය. අවසානයේ රාජ්ය ලෝබයකින් තොරව ජීවිත පරිත්යාගයක් සිදු කරමින් උත්තරීතර බෝධිසත්ව චරිතයකට හිමිකම් කීවේය.
සිහසුනට පත්වීම හා ධාර්මික පාලනය
සිරි සංඝබෝධි කුමරු, සංඝ තිස්ස රජුගෙන් පසු වයසින් දෙවැනි කුමාරයා ලෙස බු.ව. 790 (ක්රි.ව. 247) දී අනුරාධපුර සිහසුනට පත් විය. මෙතුමා ලංකා ඉතිහාසයේ සඳහන් වන ඉතාමත් දැහැමි රජෙක් වූ අතර, පංච ශීලයෙහි පිහිටා පාලනය ගෙන ගියේය. ඔහුගේ ධාර්මික පිළිවෙත් කෙතරම් දියුණු වූවාද යත්, සමහර අවස්ථාවලදී ඇමති මණ්ඩලය පවා ඒවා ඒකමතිකව පිළි නොගත්තා විය හැකිය.
මුහුණ දුන් උවදුරු හා ඒවා මැඩලීම
තම පාලන සමයේදී, සිරි සංඝබෝධි රජු දෛවෝපගත ලෙස උවදුරු ගණනාවකට මුහුණ දුන්නේය.
නියං සාය
පළමුව වැසි නොලැබීම හේතුවෙන් දරුණු නියං සායක් රට පුරා ඇති විය. එවිට රජු සත්ය ක්රියාකර, මහා සෑ මළුවේ වැතිරී, තම ජීවිතය පරදුවට තබා වැසි වස්සවන ලෙස අධිෂ්ඨාන කළේය. ඔහුගේ මෙම ක්රියාවෙන් රටට වැසි ලැබී, ජනතාව සුඛිත මුදිත විය.
සොරුන්ගේ ක්රියාකාරකම්
මං පහරන හොර කල්ලි බිහිවීම තවත් ප්රධාන ගැටලුවක් විය. සිරි සංඝබෝධි රජු සාමාන්ය රජවරුන් මෙන් ඔවුන්ට දඬුවම් කිරීම වෙනුවට, අල්ලා ගත් හොරුන්ට කරුණු පහදා දී, ඔවුනට වස්තු දී පිටත් කළේය. එසේම, සොරුන්ට දඬුවම් කරන බව පෙන්වීමට මළ මිනී ගෙන්වා ප්රදර්ශනය කළේය.
රක්තාක්ෂියා උවදුර
අනතුරුව රක්තාක්ෂියා නම් වූ යක්ෂයෙක් මිනිසුන් ලෙඩ කරවා ඔවුන් ගොදුරු කර ගෙන රට විනාශ කරන්නට විය. මෙය දරුණු උණ රෝගයක් (වසංගතයක්) විය හැකි බවට විචාරකයෝ අනුමාන කරති. රජු ධර්ම බලයෙන් අටසිල් සමාදන්ව, යක්ෂයා ගෙන්වා ඔහු හා වාද කර, ඔහුව මෙල්ල කරන ලදී. මේ ආකාරයට, සිරි සංඝබෝධි රජු තම ධාර්මික බලයෙන් මෙම උවදුරු සියල්ල මැඩපැවැත්වීය.
රාජ්ය අතහැරීම හා ජීවිත පරිත්යාගය
කෙසේ වුවත්, මෙම උවදුරු මැඩපැවැත්වීමෙන් පසු සිරි සංඝබෝධි රජුට සිය රාජ්ය පාලනය දිගු කලක් පවත්වා ගෙන යා නොහැකි විය. රජුගේ භාණ්ඩාගාරික වශයෙන් සේවය කළ ගෝඨාභය කුමරු, රජු නසා රාජ්යය පැහැර ගැනීමට කුමන්ත්රණය කළේය. රජු කෙරෙහි වැසියන් තුළ තිබූ ලෙන්ගතුකම නිසා ඔහු දිගු කාලයක් රාජ්යය විචාරණු ඇතැයි ගෝඨාභය විශ්වාස කළ බැවින්, රාජ්ය ලෝබය නිසා තමාට විරුද්ධ වන බව සිරි සංඝබෝධි රජු තේරුම් ගත්තේය.
රාජ්ය ලෝබයෙන් තොර වූ සිරි සංඝබෝධි රජු, කැමති කෙනෙකුට රාජ්ය හිමි කර ගැනීමට ඉඩ දී, තවුස් වෙස් ගෙන අනුරාධපුරයෙන් පිටත් විය. රාජ්යය හිමි කර ගත් ගෝඨාභය, සිරි සංඝබෝධි රජුගේ හිස ගෙනවුත් දෙන කෙනෙකුට කහවණු දහසක් දෙන බවට අණබෙර යැවීය. මෙම ත්යාගය ලබා ගැනීමට රිසි වූ අපරාධකරුවෝ අහිංසක මිනිසුන්ගේ හිස සිඳ රජු වෙත ගෙන ගොස් දී, අවසානයේ තමන්ද මරණයට පත් වූහ. සිරි සංඝබෝධි රජු සිය හිස දන් දීම සිදු වූයේ හත්ථවනගල්ල නම් වූ විහාරයේ දී බව මහා වංශයේ සඳහන් වේ.
උරුමය
ලක්දිව රජ කළ කිසිදු රජෙකු මේ ආකාරයෙන් ජීවිත පරිත්යාගයක් සිදු කළ බව කිසිදු ග්රන්ථයක සඳහන් නොවේ. මෙතුමා උත්තරීතර මනුෂ්යයෙකු පමණක් නොව, පරම බෝධිසත්ව චරිතයකින් හෙබි අසමාන පාලකයෙකු බව පැහැදිලිව පෙනී යයි. මේ නිසා, “ශ්රී සංඝබෝධි” යන විරුද නාමය හෙළ රජවරු බොහෝ දෙනෙකු තම නාමය මුලට භාවිතා කිරීමට පෙලඹුණි. ඒ අනුව, අනුරාධපුර රජකම් කළ පාලකයින් 19 දෙනෙක් ද, පොළොන්නරු යුගයේ රජවරු සිව් දෙනෙක් ද තම නාමයට “සංඝබෝධි” නාමය ආභරණයක් කොට ගත්හ. සිරි සංඝබෝධි රජුගේ ජීවිත පරිත්යාගය ලක් ඉතිහාසයේ අමරණීය සිදුවීමක් ලෙස සනිටුහන් වී ඇත.